Hulka-Laskowski Paweł, pseud. T. Gruda, J. Oścień, Fr. Rosica, A. Sielski, K. Howorko, J. Zorecki, J. Adamczyk, Jan Stogarski, Sylwester Prałacik, Bolesławski, Lector, i krypt. phl, P. H. L. (1881–1946), publicysta i prozaik. Ur. 25 VI w Żyrardowie, był synem Józefa Hulki i Elżbiety z Howorków, robotników we fabryce włókienniczej. Rodzice byli potomkami ewangelików czeskich, którzy musieli emigrować po klęsce białogórskiej, chcąc utrzymać swoją religię. Wcześnie osierocony przez matkę, po skończeniu trzech oddziałów szkoły przyfabrycznej poszedł w dwunastym roku życia do pracy w zakładach lniarskich Hiellego i Dittricha w Żyrardowie, trwającej od godz. 6 rano do 7 wieczorem. Był gońcem i obliczał wypłaty dla robotników. Jednocześnie uczył się wieczorami według programu gimnazjalnego. W r. 1901 zadebiutował przekładem utworu S. Čecha „Jastrząb contra Hordliczka” i J. Herrmanna „Ojciec Kondelik i narzeczony Wejwara”. Kilka lat wielogodzinnej pracy we dnie i uczenia się po nocach nadwerężyło jego organizm, musiał poddać się kuracji w szpitalu fabrycznym i w zakładzie przyrodoleczniczym w Grodzisku Mazowieckim. Dzięki pomocy dyr. Dittricha wyjechał na leczenie sanatoryjne w płn. Czechach i Saksonii, a w maju 1903 r. rozpoczął studia filozoficzne (m. in. u Kuno Fischera i Windelbanda) i religioznawcze. Po studiach wrócił do kraju z początkiem 1908 r. i zamieszkał w Grodzisku Mazowieckim. Zaczął współpracować z wydawaną przez A. Niemojewskiego „Myślą Niepodległą”, przetłumaczył na jęz. niemiecki jego „Boga Jezusa” (München 1910) i podjął dalsze prace religiologiczne. Jesienią 1909 r. wyjechał na kilka miesięcy do płn. Włoch. Po powrocie do Grodziska został w czerwcu 1910 r. aresztowany jako podejrzany o udział w zamachu na miejscowego komendanta żandarmerii. Wypuszczony po kilku tygodniach z więzienia na Pawiaku, przeniósł się wraz z rodziną do Żyrardowa, gdzie zamieszkał na stałe do r. 1945. Pierwsza jego książka: Der Klosterprozess von Czenstochowa. Ein Kulturbild aus dem XX Jahrhundert (Frankfurt 1912) była sprawozdaniem z procesu D. Macocha i towarzyszy. Przed pierwszą wojną światową był współpracownikiem takich pism, jak „Bluszcz”, „Echo Literacko-Artystyczne”, „Sfinks”, w którym umieszczał swoje wiersze, stanowiące jednak drobną część jego dorobku literackiego. Najwięcej publikował w „Myśli Niepodległej”. Napisał w r. 1912 popularnonaukową broszurę o Zaratustrze. W r. 1915 stał się jednym z twórców „Klubu Robotniczego” prowadzącego działalność oświatową wśród żyrardowskich robotników, w r. n. wykładał na kursach dokształcających dla nauczycieli pedagogikę, psychologię wychowawczą i literaturę polską. Następnie wykładał historię cywilizacji w stowarzyszeniu «Samokształcenie» i został prelegentem Polskiej Macierzy Szkolnej. W pierwszej połowie 1920 r. był referentem prasowym poselstwa polskiego w Pradze. Już wówczas używa nazwiska Hulka-Laskowski. Wróciwszy do Żyrardowa kontynuował nawiązaną jeszcze w r. 1919 współpracę z prasą ewangelicką, pisząc do „Ewangelika”, „Głosu Ewangelickiego”, „Zwiastuna Ewangelickiego”, „Jednoty”, w l. 1928–33 redagował „Pielgrzyma Polskiego”. Publikował w „Polsce Odrodzonej”, „Przeglądzie Ewangelickim” i w piśmie „Szlakiem Reformacji”. Był organizatorem Ewangelicko-Polskiego Biura Prasowego i autorem powieści z powojennego życia ewangelików polskich pt. Porucznik Regier (1927). Przez wiele lat gromadził materiały do antologii Pięć wieków herezji, której 1. wydanie ukazało się w r. 1939 (wyd. 2. 1960). W l. 1921–5 współdziałał z łódzkim wydawnictwem «Kompas», dla którego redagował w l. 1921–4 wydawane przez baptystów „Nowe Drogi” i zapełniał tłumaczeniami „Biblioteczkę Nowych Dróg”.

Działalność przekładowa H.-L-ego była bardzo wydatna; tłumaczenia jego cechuje duża rozmaitość pod względem tematyki i języków, z jakich tłumaczył. Przyswoił bowiem czytelnikom polskim dzieła literatury czeskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej i angielskiej. Do ważniejszych osiągnięć H.-L-ego należą następujące przekłady: cykl utworów J. F. Coopera o Indianach, Swifta „Podróże Gulliwera” (1924), „Babunia” B. Nĕmcovej (1927, 2. wyd. 1950 w II Serii Biblioteki Narodowej, nr 65), „Przygody dobrego wojaka Szwejka” (4 tomy 1929, wyd. 2. 1930, wyd. 3. 1949, wyd. 4. 1955) J. Haška, trylogia K. Čapka „Hordubal”, „Meteor”, „Zwyczajne życie” (1935, 1948, 1957), „Chrzest św. Włodymira” Havlička-Borovskiego, „Syn człowieczy” (1929) i „Ameryka – powieść o Lincolnie” (1930, 1957) E. Ludwiga, „Rodzina Thibault” (1938–9, 1950, 1957) R. Martina du Gard, „Życie Św. Franciszka z Asyżu” Sabatiera (1927), „Napoleon” (1930) Mereżkowskiego, „Rokoko” (1932) Boehna. Od r. 1927 stał się H.-L. bardzo czynnym współpracownikiem „Wiadomości Literackich”, a oprócz tego pisał do „Pologne Littéraire”, „Republiki”, „Sygnałów”, „Epoki”, „Kultury”, „Nowej Książki”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Czarno na białym”, „Wolnomyśliciela Polskiego”, „Życia Wolnego” i do wymienionych poprzednio pism ewangelickich. Jego prace znajdują się również w periodykach zagranicznych: „Slavische Rundschau” i „L’Europe Centrale”.

Prowadził ośmioletnią kampanię prasową przeciw dyrekcji zakładów żyrardowskich, która w sposób bezprzykładny nawet w warunkach przedwojennych spychała ludność Żyrardowa, złożoną głównie z rodzin pracowników tych zakładów, na dno nędzy. Starania zostały uwieńczone sukcesem – zniesieniem administracji ustanowionej przez francuskich akcjonariuszy i przejęciem zakładów przez zarząd państwowy. Uwieńczeniem tej akcji stała się wydana w r. 1934 powieść Mój Żyrardów. Z dziejów polskiego miasta i z życia pisarza (wyd. 2. 1958), przeniknięta elementami autobiograficznymi. Książka ukazała środowisko robotnicze, jego stopniową pauperyzację w sposób wolny od retorycznych deklamacji i afektacji, a swoją bezpośredniością sprawiła wielkie wrażenie i stała się wydarzeniem literackim. W r. 1938 wydał obszerną książkę Śląsk za Olzą.

Okres drugiej wojny światowej przetrwał H.-L. w Żyrardowie, wyjąwszy jesień 1940 r., kiedy był więziony na Pawiaku. Wypuszczony z więzienia znalazł się w ciężkiej sytuacji materialnej, pozbawiony możliwości zarobkowania piórem. Zaraz po ucieczce Niemców, w marcu 1945, otrzymał nagrodę państwową za «wieloletnią, żywą, uczciwą i nieskazitelnie demokratyczną działalność literacką». Lata okupacji osłabiły do reszty i tak już chore serce pisarza, szybko postępowała też głuchota. Pewna poprawa zaznaczyła się, kiedy w sierpniu 1945 r. H.-L. przeniósł się do Wisły, a następnie do Cieszyna, gdzie rozwijał ożywioną działalność. Jednocześnie nawiązał kontakty z nowo powstałymi pismami: „Odrodzeniem”, „Warszawą”, i katowicką „Trybuną Robotniczą”, napisał zbiór wspomnień i refleksji z lat niewoli, pt. Księżyc nad Cieszynem (Kat. 1946). Zgon pisarza nastąpił w Cieszynie 29 X 1946 r. Po H.-L-m pozostała w rękopisie monografia literacka o Katullusie, powieść Ostatni łotr, szkice i notatki do dalszych prac. H. był pisarzem o dużym temperamencie polemicznym. Z przekonań wolnomyśliciel, walczył z klerykalizmem.

Autobibliografia, „Głos Ludu” (Ostrawa) 1956 nr z 29 VII; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Bĕlič J., Neznámý překlad „Křtu svatého Vladimira do polštiny, Franku Wollmanovi k sedmdesátinám, Praha 1958 s. 233–42; Czachowski K., Obraz współczesnej literatury pol., Lw. 1936 III 243–5; [Hirszband N.] Jellenta C., Wiatraki Don Chichota, W. 1933 s. 124–5; Skrudlik M., Bezbożnictwo w Polsce, Kat. 1935 s. 65–6; Śliziński J., Z działalności literackiej Braci Czeskich w Polsce (XVI–XVII w.), Wr. 1959; – „Głos Wolnych” 1947 nr 2 (fot.); „Odra” 1946 nr 40 (51); „Slovanský Přehled” 1960 nr 3; „Wiadomości” 1956 nr 557 (fot.); „Wiad. Liter.” 1933 nr 525; – Korespondencja i papiery osobiste w posiadaniu rodziny H. -L-ego w Żyrardowie; – Informacje K. Hulka-Laskowskiej.

Rafał Leszczyński